आजको शिक्षा कस्तो हुनुपर्छ त?

आजको शिक्षा कस्तो हुनु पर्छ त  ?

आजको शिक्षा कस्तो हुनुपर्छ? यो प्रश्न हरेक मानिसको मन मस्तिष्कमा उठ्ने प्रश्न हो। अझ विशेष गरि भन्नुपर्दा त  शिक्षाप्रमीहरुको , विद्यार्थीहरुको यो जल्दो बल्दो र वर्तमान समयको तातो विषय हो।

आजको शिक्षा प्रणालीको परिचय

शिक्षा कुनै पनि समाजको मेरुदण्ड हो र यसले व्यक्तिको सर्वाङ्गीण विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। बदलिँदो विश्व परिवेश, तीव्र प्रविधि विकास र नयाँ चुनौतीहरूका माझ आजको शिक्षा प्रणाली पनि परिवर्तित हुनु आवश्यक छ। परम्परागत घोकाइमा आधारित शिक्षाभन्दा विद्यार्थीलाई आत्मनिर्भर, सिर्जनशील, समस्या समाधान गर्न सक्ने र समाजमा योगदान दिन सक्ने बनाउने शिक्षा आजको आवश्यकता हो। 

आजको शिक्षा यस्तो हुनुपर्छ जसले विद्यार्थीहरूलाई २१ औं शताब्दीका चुनौतीहरूको सामना गर्न र अवसरहरूको सदुपयोग गर्न तयार पारोस्।

आजको शिक्षाका मुख्य विशेषताहरू

व्यावहारिक र जीवनोपयोगी: आजको शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई सैद्धान्तिक ज्ञान मात्र नभएर व्यावहारिक सीपहरू पनि सिकाउनुपर्छ। यसमा समस्या समाधान, समालोचनात्मक सोच (critical thinking), रचनात्मकता र सहकार्य जस्ता सीपहरू समावेश हुनुपर्छ।

प्रविधिमैत्री: सूचना प्रविधिको विकास तीव्र गतिमा भइरहेको छ। आजको शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई डिजिटल साक्षर बनाउनु पर्छ र प्रविधिलाई सिकाइको माध्यमको रूपमा प्रयोग गर्न सिकाउनु पर्छ।

लचिलो र अनुकूलनीय: बदलिँदो विश्वमा नयाँ ज्ञान र सीपको आवश्यकता निरन्तर परिवर्तन भइरहन्छ। शिक्षा प्रणाली यस्तो हुनुपर्छ जसले विद्यार्थीहरूलाई आजीवन सिक्न र नयाँ परिस्थितिमा आफूलाई अनुकूलन गर्न सक्षम बनाओस्।

बालकेन्द्रित: विद्यार्थीहरूको रुचि, क्षमता र आवश्यकता अनुसारको शिक्षा प्रदान गरिनुपर्छ। घोकाइमा आधारित भन्दा पनि खोजमा आधारित (inquiry-based) र परियोजनामा आधारित (project-based) सिकाइलाई प्रोत्साहन दिनुपर्छ।

नैतिक र सामाजिक मूल्यमा आधारित: शिक्षाले विद्यार्थीहरूलाई असल नागरिक बनाउनुका साथै नैतिक मूल्य, सामाजिक उत्तरदायित्व र मानवीय संवेदना विकास गर्न प्रेरित गर्नुपर्छ।

समावेशी: सबै विद्यार्थीहरूलाई समान अवसर प्रदान गरिनुपर्छ, चाहे उनीहरू फरक पृष्ठभूमि, लिङ्ग, जाति वा शारीरिक अवस्थाका किन नहोऊन्।

"परम्परागत शिक्षा, परम्परागत ज्ञान 

वर्तमान समयमा 

प्रविधिक शिक्षा, प्रविधिक‌ ज्ञान "

हाल नेपालकाे शिक्षा प्रणालीमा कस्ता  कार्य गरि सुधार गर्न सकिन्छ?

नेपालको शिक्षा प्रणालीले दशकौंदेखि महत्त्वपूर्ण परिवर्तनहरू देखेको छ, जसको मुख्य उद्देश्य सबैका लागि शिक्षामा पहुँच बढाउनु हो। प्राथमिक तहमा उच्च भर्ना दर र बढ्दो साक्षरता दरले सकारात्मक प्रगति भएको देखाउँछ। सरकारी नीतिहरूले आधारभूत शिक्षालाई अनिवार्य र निःशुल्क बनाएका छन्, जसले धेरै बालबालिकालाई विद्यालय जान प्रोत्साहन गरेको छ। यद्यपि, यी सुधारहरूको बाबजुद, शिक्षाको गुणस्तर र त्यसको सान्दर्भिकताका सम्बन्धमा अझै पनि धेरै चुनौतीहरू छन्।

गुणस्तर र पहुँचमा असमानता

नेपालमा शिक्षाको सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको गुणस्तरमा रहेको असमानता हो। सहरी क्षेत्रका निजी विद्यालयहरूले राम्रो भौतिक पूर्वाधार, दक्ष शिक्षक र आधुनिक शिक्षण विधि अपनाएका छन् भने, ग्रामीण तथा दुर्गम क्षेत्रका सार्वजनिक विद्यालयहरूमा यी सुविधाहरूको अभाव छ। धेरै सरकारी विद्यालयहरूमा पर्याप्त कक्षाकोठा, शौचालय, खानेपानी र पुस्तकालय जस्ता आधारभूत पूर्वाधारको कमी छ। यसले विद्यार्थीहरूको सिकाइ वातावरणमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ।साथै, शिक्षामा पहुँचको असमानता पनि एउटा मुख्य समस्या हो। गरिबी, जातीय विभेद र भौगोलिक कठिनाइका कारण अझै पनि धेरै बालबालिका, विशेषगरी सीमान्तकृत समुदायका र दुर्गम क्षेत्रका बालबालिका विद्यालयबाहिर छन्। बालिका शिक्षामा सुधार आए पनि अझै पनि केही समुदायमा छोरीहरूलाई विद्यालय पठाउने प्रचलन कम छ।शिक्षण विधि र पाठ्यक्रमको अपर्याप्ततानेपालको शिक्षा प्रणालीले अझै पनि घोक्ने र परीक्षा-केन्द्रित विधिलाई प्राथमिकता दिन्छ।यसले विद्यार्थीहरूको सिर्जनात्मकता, आलोचनात्मक सोच र समस्या समाधान गर्ने क्षमताको विकासलाई रोकेको छ। सैद्धान्तिक ज्ञानमा बढी जोड दिइँदा विद्यार्थीहरूलाई व्यावहारिक सीप र वास्तविक जीवनका चुनौतीहरूका लागि तयार गर्न सकिएको छैन। पाठ्यक्रमहरू पुरानो हुनु र बजारको मागसँग मेल नखाँदा स्नातकहरूले रोजगारी पाउन कठिनाइ भोगेका छन्।

दक्ष र उत्प्रेरित शिक्षकहरूको अभाव पनि गुणस्तरीय शिक्षाका लागि बाधक बनेको छ। शिक्षकहरूको नियमित तालिम र पेसागत विकासमा पर्याप्त लगानी हुन सकेको छैन। ग्रामीण क्षेत्रमा योग्य शिक्षकहरूलाई टिकाउन चुनौती छ, जसले गर्दा त्यहाँका विद्यालयहरूमा अनुभवी र दक्ष शिक्षकहरूको कमी छ।

सुधारका सम्भावनाहरू

नेपालको शिक्षा प्रणालीमा सुधार ल्याउनका लागि केही महत्त्वपूर्ण कदमहरू चाल्न सकिन्छ। व्यावहारिक र सीपमूलक शिक्षालाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ। पाठ्यक्रमलाई आधुनिक र रोजगारमूलक बनाउँदै विद्यार्थीहरूलाई बजारको माग अनुसारका सीपहरू सिकाउनुपर्छ। यसका लागि व्यावसायिक र प्राविधिक शिक्षामा लगानी बढाउनुपर्छ।

शिक्षकहरूको क्षमता विकास र प्रोत्साहन अर्को महत्त्वपूर्ण पाटो हो। उनीहरूलाई नियमित तालिम, आधुनिक शिक्षण विधिबारे जानकारी र पेसागत सुरक्षा प्रदान गर्नुपर्छ। प्रविधिको प्रयोगलाई शिक्षामा बढावा दिई डिजिटल सिकाइ र अनलाइन स्रोतहरूमा पहुँच बढाउनु पनि आवश्यक छ। यसरी सुशासन र जवाफदेहिता कायम गर्नु अपरिहार्य छ। शिक्षामा राजनीतिक हस्तक्षेप कम गरी पारदर्शिता र गुणस्तरीय व्यवस्थापन सुनिश्चित गर्नुपर्छ। बजेटको उचित विनियोजन र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयनले मात्रै नेपालको शिक्षा प्रणालीलाई सुदृढ बनाउन सकिन्छ। यी सबै प्रयासले मात्रै नेपालको शिक्षालाई २१ औं शताब्दीको आवश्यकता अनुसार प्रतिस्पर्धी र गुणस्तरीय बनाउन मद्दत पुर्‍याउनेछ।

यसरी नेपालको वर्तमान समयमा 

"मेरो शिक्षा, मेरो लगानी

सुन्दर भविष्यको थालनी"।

भन्ने  नारा लिएर अघि बढ्नु पर्छ।